آگروفارستری و استفاده بهینه از خاک

آگروفارستری چیست؟

آگروفارستری (جنگل ورزی) با نام لاتین Agroforestry به تلفیق عملیاتی از قبیل کشت درخت، زراعت، پرورش گیاهان علوفه ای و مرتعه ای، دامداری و غیره در عرصه معین گفته می‌شود. به عبارتی دیگر آگروفارستاری یعنی تلفیق مدیریت کشاورزی و پرورش درخت. سيستم آگروفارستري (جنگل-زراعي) سيستم و روش پايدار کشاورزي یا پرماکالچر است که با استفاده از کشت تلفيقي درخت با گياه زراعي موجب افزايش کلي در عملکرد يک واحد زمين مي‌شود.

 
 
سيستم آگروفارستري از نظر اکولوژيکي و زراعي نسبت به ديگر سيستم‌هاي زراعي قابليت‌هاي بيشتري دارد، در اين سيستم حرکت آب و باد کاهش مي‌يابد و فرسايش خاک به حداقل رسيده و باعث حاصلخيزي خاک مي‌گردد. لذا اين مقاله به بررسي و طبقه‌بندي سيستم‌هاي متداول آگروفارستري و تاثيرات اکولوژيکي و اقتصادي در جهت توسعه توليد پايدار کشاورزي استوار است. امروز مشخص شده است که هر گونه افزایش در تولید غذا، به جای افزایش سطح زیر کشت، باید از طریق افزایش باروری زمین‌های زراعی صورت گیرد. در حقیقت بخش وسیعی از زمین‌های کم بازده کنونی به دلایل اکولوژیک و اقتصادی باید از کشت و زرع خارج گردد. از آن جایی که زمین کشاورزی در حال کاهش بوده و در برخی از زمین‌ها به وسیله جاده‌ها، خانه‌سازی و صنعت اشغال می‌شوند، بنابراین مواظبت از خاک باید یک وظیفه اساسی باشد.
بطور کلی، پرورش درختان می‌تواند اثرات مطلوب چشمگیر و فراوان‌تری را در برداشته باشد و این عمل باید به عنوان یک برنامه ملی تلقی و اجرا شود. ولی این برنامه فقط زمانی قابل اجرا خواهد بود که پرورش درختان با مهمترین سیستم بهره برداری از زمین زراعی یعنی زراعت توام باشد. اگر آگروفارستری به عنوان یک سیستم مهم استفاده از زمین مطرح باشد، انسان نه تنها قادر به تامین نیازهای غذایی و چربی خود خواهد شد، بلکه این زمین زیبا را از حوادث مخرب محیطی نیز مصون نگه خواهد داشت. این سیستم مدیریتی باید از نظر ویژگی‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی مناسب منطقه مورد استفاده باشد. به عبارت دیگر آگروفارستری یک واژه جامع در سیتم بهره برداری از زمین و فناوری است که بر اساس آن از درختان، گیاهان زراعی و حیوانات با ایجاد آرایش مکانی و زمانی یه طور مطلوب استفاده می‌گردد.

تاریخچه آگروفارستری: کاشت گونه‌های درختی و گیاهان زراعی در کنار یکدیگر در سرتاسر جهان، در یک دوره و یا دوره‌های مختلف مرسوم بوده است. مثال‌های گوناگونی در این ارتباط موجود می‌باشد. در اروپا تا قرن وسطی جنگل‌های متروکه را پاک نموده و نوارهایی از آنها را می‌سوزاندند، سپس محصولات غذایی را برای دوره‌های مختلف در داخل آنها کشت می‌کردند و یا گونه‌های درختی را همراه با گیاهان زراعی و یا بعد از آنها کشت می‌نمودند. این روز در اروپا رو به کاهش نهاد، ولی تا اواخر قرن گذشته در فنلاند و تا سال 1920 در آلمان ادامه داشت. در مناطق گرمسیری قاره آمریکا، مردم برای کسب اثرات سودمند جنگل به شبیه سازی شرایط جنگل پرداختند. به عنوان مثال، در آمریکای مرکزی از طریق کاشت گیاهان مختلف و با عادات رشدی متفاوت ، ساختار و تنوع گونه‌های جنگل‌های گرمسیری شبیه سازی گردید.
این سیستم شامل درختانی با قدهای بلند و متوسط، درختچه‌ها، مو و گیاهان زراعی، در یک سیستم چند اشکوبه به قرار زیر بود :

نارگیل یا مرکبات، یک اشکوب درختچه‌ای از قهوه و کاکائو ، گیاهان زراعی بلند و کوتاه قد همانند ذرت و در نهایت یک گیاه پوشش دهنده و گسترده در زمین همانند کد « ویکلن 1977 ». این مثال‌ها فقط پوشش جغرافیایی و منشا اصلی یک سیستم را نشان می‌دهد، حال به سیستم آگروفاستری می‌پردازیم. در این روش، درختان بخش عمده ای از سیستم زراعی بودند. آن به منظور حمایت از سیستم زراعی، در مزارع کشت و نگهداری می‌شدند. هدف نهایی تولید درخت نبود، بلکه تولید غذا مد نظر قرار داشت. با وجود این، در قرون وسطی وضع موجود دچار تغییر شد و کشاورزی، جنگل و پرورش حیوانات و تعادل اکولوژیک را به نحو ناباورانه ای کاهش داد و در نتیجه مردم برای بار دیگر به فکر ایجاد تغییر در سیستم‌های بهره برداری از زمین افتادند. با وجود این، در اواخر قرن نوزدهم، ایجاد جنگل به صورت امر مهم درآمد و آگروفاستری به عنوان نوعی از مدیریت زمین مورد استفاده قرار گرفت. این تغییر به طور اتفاقی و در یک پاسگاه دور افتاده از امپراطوری بریتانیا آغاز گردید.
فلسفه رایج در ایجاد جنگل‌ها، بهره برداری از کارگران قابل دسترس فاقد زمین و بیکار بوده است. این افراد مجاز به کشت گیاهان زراعی در بین ردیف‌های نهال‌های جنگلی و کسب محصولات کشاورزی بودند، البته این ساده سازی سیستم از کشوری به کشور دیگر و از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت می‌باشد. به منظور درک نتایج حاصل از اعمال این روش، تحقیقاتی طرح گردید تا اطمینان حاصل شود که خطری متوجه گونه‌های جنگلی نمی‌شود و سرعت رشد گونه‌های درختی تحت تاثیر رقابت ناشی از گونه‌های زراعی قرار نمی‌گیرد. به علاوه، زمان مطلوب و توالی کاشت درختان و گونه‌های زراعی باید معلوم گردد تا بقا و سرعت رشد گونه‌های درختی تضمین شود. استعداد گونه‌های جنگلی از نظر رقابت با گونه های زراعی مشخص و فاصله کاشت مناسب برای رشد گونه‌های درختی باید معلوم گردد.

برای خرید بذر کاکتوس استوانه ای به فروشگاه اینترنی نازبو مراجعه کنید.

آگروفارستری در ایران

متاسفانه در کشور ما هنوز منابع مدونی در زمینه مسائل اگروفارستری وجود ندارد و سامانه­‌های متنوع آگروفارستری که در کشاورزی پایدار از نقش تعیین کننده­ای برخوردار هستند، هنوز به کشور ما راه نیافتاده­اند. در صورتی که کاربرد سامانه‌­های آگروفارستری در بسیاری از نقاط ایران با عنایت به اینکه کشور ایران از نظر طبقه‌بندی روی کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته و مدیریت چند منظوره اراضی در آن اهمیت به سزایی دارد، علاوه بر جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و پوشش گیاهی، در حفاظت از آب و خاک، حاصلخیزی اراضی زراعی و در تلفیق درخت، زراعت و دام و در نتیجه در افزایش درآمد کشاورزان می‌تواند نقش بسیار موثری را ایفا کند. عمده سامانه­ های آگروفارستری موجود در کشور در منطقه غرب و در حاشیه جنگل­های زاگرس مشاهده می‌­گردد، زیرا جنگل تراشی و تخریب جنگل در حاشیه روستاها به وفور دیده می‌شود و مردم حاشیه نشین وابستگی شدیدی به این جنگل‌­ها دارند .

جنگل­‌های زاگرس در حدود 40 درصد از جنگل­های سطح کشور را می­‌پوشانند و دارای شرایطی خشک و نیمه خشک می‌باشند که بیانگر شرایط ویژه این جنگل‌ها می­باشد و اهمیت مطالعات را در این نواحی آشکار می­‌سازد. به همین علت آگروفارستری می‌­تواند به عنوان راهکاری در مدیریت توسعه پایدار در این منطقه باشد تا از این راه کشاورزان قادر شوند، طبق اصل تولید مستمر، به حداکثر تولید نائل شوند و رویکرد افزایش درآمد با هدف حفظ جنگل‌­ها صورت گیرد . نخستین گام در توسعه علمی سامانه­‌های آگرفارستری، شناسایی و طبقه بندی سامانه­‌های تجربی موجود در هر منطقه است تا امکان گسترش و اصلاح این سامانه­‌ها فراهم گردد.

مزایای سیستم آگروفارستری:

1- مزایای محیطی: مهمترین فواید بوم شناختی (اکولوژیکی) آگروفارستری عبارتند از:

• کاهش فشار روی جنگل
• گردش بهتر مواد غذایی خاک از طریق درختان با ریشه‌های عمیق 
• حفاظت بهتر از سیستم‌های اکولوژیکی
• کاهش روان آب سطحی
• کاهش آب شویی مواد غذایی و فرسایش خاک از طریق ریشه و ساقه درختان
• تعدیل میکروکلیما (پائین آوردن دمای سطح خاک و کاهش تبخیر رطوبت خاک از طریق افزایش مداوم مواد آلی حاصل از تجزیه ها).

2- مزایای اقتصادی: افزایش و حفظ بازده غذایی، سوختی، علوفه ای و کودی، (بر عکس سیستم های تک کشتی) کاهش خطر از بین رفتن کل محصول افزایش، افزایش سطوح درآمد مزرعه به خاطر باروری بالا و پایدار.
3- مزایای اجتماعی: بهبود استانداردها در زندگی روستایی به خاطر درآمد بالاتر و شغل مشخص، افزایش بهداشت و مواد غذایی به خاطر افزایش کیفیت و تنوع تولیدات غذایی، بهبود و پایداری جوامع ساکن در مناطق مرتفع از طریق عدم نیاز به تغییر مکان فعالیت‌های کشاورزی (فعالیت نوبتی در مزارع )
از طرفی دیگر سیستم‌هایی که خوب طراحی شده باشند می‌توانند باعث کاهش یکسری از هزینه‌ها شوند و محصولات علفی که در این گونه فعالیت کاشته می‌شوند درآمد کوتاه مدت را فراهم آورده و این در حالی است که محصولات چوبی به صورت همزمان در همان سیستم رشد می‌کند. بهبود کیفیت آب و وضع غذایی و زیستگاه برای ماهیان از دیگر فواید سیستم آگروفارستری است.

محدودیت‌های آگروفارستری

1- از لحاظ محیطی:

• رقابت درختان نباتات زراعی از لحاظ فضا، نور، رطوبت و مواد غذایی
• خسارت به محصولات زراعی از طریق عملیات قطع درختان
• میزبانی آفات و حشرات مضر برای محصولات غذایی تجدید حیات زیاد درختان كه ممكن است بر گونه‌های زراعی غلبه كند

2- از لحاظ اقتصادی-اجتماعی:

•  نیروی كار بیشتری نیاز دارد
•  رقابت بین محصولات زراعی و درختی بیشتر است.
•  دوره رشد درختان طولانی است
•  آگروفارستری كار پیچیده ای است نسبت به كشاورزی سنتی و متداول
•  مقاومت زارعان برای جایگزین كردن درختان با محصولات زراعی به خصوص در جاهایی كه زمین كمیاب است.

طبقه بندی سیستم های آگروفارستری

سیستم‌های آگروفارستری می‌توانند بر اساس معیارهای زیر گروه بندی گردند:
ساختار: بررسی تركیب اجزاء، شامل: تركیب فضایی جزء چوبی، اشكوب‌بندی عمودی اجزای تركیب و ترتیب زمینی اجزای مختلف می باشد.
وظیفه یا عمل سیستم: این معیار بر اساس وظیفه یا نقش كلی سیستم و به طور عمده نقش درختان (نقش تولیدی، محافظتی و ... ) مشخص می‌گردد.
اقتصادی-اجتماعی : توجه به سطح مدیریت نهاده‌ها و یا شدت و مقیاس مدیریت و اهداف تجاری می‌باشد.
اساس اكولوژیک: توجه به شرایط محیطی، با این فرض كه سیستم‌های معین می‌توانند برای شرایط اكولوژیک معینی مناسب‌تر باشند.  

تاثیر آگروفارستری بر روی خاک

مکانیسم‌های اصلاح خاک در آگروفارستری

•  کشت گونه‌های سازگار و مرغوب چند ساله درختی در اراضی زراعی، موجب اصلاح حاصلخیزی خاک می‌شود.
• افزایش مواد آلی خاک موجب افزایش فعالیت میکرو ارگانیسم‌های مطلوب در محدوده فعالیت ریشه گیاهان می‌شود.
• توسعه و تکامل خصوصیات فیزیکی خاک (ظرفیت نگهداری آب، قابلیت آبگذری و...)
• تاثیر درختان بر خصوصیات هیدرولوژیکی از یک سایت کوچک به اراضی زراعی و در سطوح ناحیه ای توسعه می‌یابد (شواهد نشان می‌دهد که وجود درختان بر خصوصیات هیدرولوژیک حوزه های آبخیز تاثیرات مطلوبی می‌گذارد)
• درختان همچنین در حفظ خاک، کنترل فرسایش و ... اثرات مفید دارند.

برای خرید پیاز گل به فروشگاه اینترنتی نازبو مراجعه کنید.

تاثیر درختان روی خاک
علاوه بر فواید درختان بر روی خاک، تعدادی از درختان نیز ممکن است اثرات نامطلوب داشته باشند.

• گونه‌های درختی سریع الرشد به احتمال زیاد نیاز بسیار زیادی به رطوبت خاک دارند (این امر بویژه در محیط خشک اثرات نامطلوبی به همراه دارد)
• اتلاف مواد غذایی بر اثر برداشت کل درخت به ویژه در جنگل‌های دست کاشت ممکن است بسیار زیاد باشد.
• اثرات نامطلوب شیمیایی و بیولوژیک که از یک گونه خاص درختی ممکن است ناشی شود و به اسیدی شدن خاک، آللوپاتی، تأمین میزبان‌های جایگزین برای آفات و پاتوژن‌ها و... منجر شود. همچنین سایه اندازی و تغییرات در کیفیت طیف نوری بر روی رشد سایر گونه‌های مجاور اثر می‌گذارد و...